Uilleann Pipes

Uilleann pipes is de Ierse benaming voor de Ierse doedelzak die, in tegenstelling tot de Schotse doedelzak, niet met de mond wordt aangeblazen; het instrument wordt op de schoot gehouden en de lucht komt met behulp van een blaasbalg aan de elleboog in een systeem met meerdere drones (brompijpen), terwijl de chanter bespeeld wordt met de handen. Er bestaat een Nederlandse Vereniging van Uillean Pipers. Voor meer info ga naar www.nvup.nl. De Uilleann pipes is een instrument met een set pijpen die in aantal kunnen variëren; bij de half of full set zijn een aantal drones (brompijpen,meestal bas, tenor en alt; deze geven de sonore toon basistoon) aanwezig, en de chanter waar de melodie mee wordt gespeeld. De practise set heeft deze brompijpen niet.

Bron: Henk Coudeyns, Wikipedia, Irish Traditional Music Archive (ITMA)

De Uillean pipes is een zogenaamd droog-riet instrument. Door met de ene elleboog een balg in beweging te zetten en met de andere elleboog de luchtstroom te controleren wordt lucht via een zak langs het riet geblazen. Aan deze zak zitten nog meer buizen, ook wel drones of brompijpen genoemd. De chanter bepaald de melodie. Deze kan deels van hout of ivoor zijn, maar hier maken we de wind cap van de chanter van het meer gangbare messing.

De Uilleann Pipes worden zittend op een stoel bespeeld. Een volwassen set (of full set) bestaat uit een zak, een blaasbalg (die aan de rechterarm is bevestigd en via een buisje zijn lucht naar de zak pompt), een of chanter (schalmei), drie brompijpen (de pipes) en even zoveel regulators. Deze laatste zijn feitelijk drie extra schalmeien die naast de brompijpen op de benen liggen, schuin van links naar rechts. Deze worden met kleppen bediend, en terwijl men op de chanter speelt, kan men zodoende begeleidingsakkoorden of zelfs een tweede stem spelen door met de handpalm de juiste kleppen in te drukken. Op de foto hiernaast maken we het bovenste deel van de chanter, en een verbindingspijpje wat ‘top wind’ wordt genoemd.

De schalmei of chanter pipe is het onderdeel waar de melodie mee word gespeeld. Deze heeft een bereik van twee octaven en wordt met een gesloten vingerzetting bespeeld. Het uiteinde van de schalmei rust op het rechter bovenbeen, de eindopening is daardoor afgesloten. Bij het spelen van de grondtoon wordt hij opgetild. Voor de overige noten worden telkens één of twee vingergaten geopend, of het duimgat. Doordat de eindopening van de chanter op het been rust en daardoor wordt afgesloten, kan men stiltes produceren tussen de noten door. Op de foto hiernaast wordt het verbindingsbuisje van de chanter gesoldeerd.

Oorspronkelijk waren de Uilleann Pipes binnenhuisinstrumenten met een gedempte klank. Deze was ontstaan door de nauwe boring waarmee zowel de schalmeien als de brompijpen waren gemaakt. Deze flat sets stonden daarenboven in de lage toonaarden Do, Si of Sib. Pas aan het eind van de negentiende eeuw ontstonden in Amerika de instrumenten in Re. Met hun wijde boringen en hun hogere toonaard waren deze geschikt om tezamen met ander luide instrumenten ten dans te spelen in de grote concerthallen van toen. Intussen zijn dit de standaardinstrumenten geworden waar de meeste muzikanten op spelen. Maar tegenwoordig worden de oude flat sets terug meer en meer populair bij vooral gevorderde pipers.

Ondanks de eeuwen-oude traditie van de Uileann pipes staan de ontwikkelingen niet stil. Sommige full of half-sets hebben twee extra drones (brompijpen) in een andere toonsoort. Dus een set in D kan een extra drone hebben in G of A., waarbij ze soms de mogelijkheid hebben deze extra drones onafhankelijk van elkaar aan uit uit te zetten.
Full sets met een vierde regulator – een zg. counter bass – bestaan ook.
De nieuwste ontwikkellingen bestaan uit C-chanters met een grote boring en veel volume, D-chanters met een kleine boring en laag volume en mogelijkheden om de regulators te stemmen. Deze hebben een soort saxofoon-kleppen: met een schroefje kan men de klephoogte variëren, waardoor de toonhoogte verandert.

Hiernaast de volledige chanter met de nieuwe wind cap. Kijk voor de volledige anatomie van de Uillean pipes naar het plaatje hieronder. Daarin is duidelijk te zien dat de chanter (helemaal rechts) in verbinding staat met een zak, waar de lucht de chanter ingeblazen wordt.